Visuele Deepsky Sterrenkunde in Nederland en België Kijk ook eens op www.sterrenkunde.nl Home Deepsky objecten > Sterren > Dubbelsterren > Veranderlijke sterren > Open sterrenhopen > Bolvormige sterrenhopen > Emissienevels > Reflectienevels > Donkere nevels > Planetaire nevels > Supernova restanten > Sterrenstelsels > Actieve sterrenstelsels Hulpmiddelen Technieken Artikelen Organisatie Contact Interne links zijn groen Externe links zijn oranje Veranderlijke sterren De supernova 2005cs in M51 de Draaikolknevel, door een 25cm sterrenkijker, getekend door Wes Stone Wat zijn dat? Naast sterren met een zo goed als constante helderheid staan er ook zeer veel veranderlijke sterren aan de sterrenhemel. Dit zijn dus sterren waar de helderheid van varieert. Dit kan verschillende oorzaken hebben. Hierdoor zijn veranderlijke sterren in groepen onder te verdelen. De belangrijkste groepen zijn: Eruptieve veranderlijke sterren. Dit zijn sterren die niet regelmatig van helderheid veranderen, maar opeens een plotselinge helderheidtoename of afname vertonen. Deze zijn moeilijk te voorspellen. De grootte van de verandering is soms maar klein, maar kan ook heel erg groot zijn. Voorbeelden hiervan zijn T Tauri sterren en R Coronae Borealis sterren. T Tauri sterren zijn jonge sterren die nog niet stabiel zijn en daardoor opeens helderder kunnen worden. R Coronae Borealis sterren zijn zeer grote sterren waarvan de helderheid waarschijnlijk door stofwolken rondom de ster opeens enorm kan afnemen. Pulserende veranderlijke sterren. Dit zijn sterren die vrij regelmatig in helderheid variëren, doordat ze afwisselend opzwellen en inkrimpen. Hierbij verandert de temperatuur en daarmee ook de helderheid en kleur van de ster. Bij een maximale helderheid zijn deze sterren wat witter. Voorbeelden van deze sterren zijn de Mira-sterren en Cepheïden. Mira-sterren zijn rode reuzensterren (vaak honderden malen groter dan onze zon) met helderheidwisselingen van 2,5 tot 10 magnitudes en perioden tussen 80 en 600 dagen. Mira-sterren vormen verreweg de grootste groep pulserende sterren. Cepheïden zijn heldere reuzensterren met helderheidwisselingen van 0,1 tot 2 magnitudes en perioden tussen 1 en 100 dagen. Ze zijn vaak enkele duizenden malen helderder dan de zon. Cepheïden zijn zeer interessante objecten, omdat er een sterk verband bestaat tussen hun periode en hun lichtkracht. Ze zijn daardoor erg handig bij het bepalen van afstanden in het heelal. Onder de pulserende sterren vallen ook nog sterren die minder regelmatig van helderheid veranderen. Dit zijn de halfregelmatig veranderlijke sterren en de onregelmatig veranderlijke sterren. Cataclysmische veranderlijke sterren. Dit zijn explosieve sterren. Ze bestaan meestal uit een dubbelster systeem van een witte dwerg en een rode reus. In zo’n systeem staan de twee sterren zo dicht bij elkaar dat er materie van de grote ster naar de compacte ster stroomt en een schijf rondom deze ster vormt, de accretieschijf. De hoeveelheid aangevoerde materie wordt op den duur zo veel, dat er kernfusiereacties optreden. Hierbij komt zeer veel energie vrij met als gevolg dat de witte dwerg enorm oplicht. Na de uitbarsting neemt de helderheid gedurende enkele jaren weer af. Meestal wordt de ster zelf niet vernietigd en kan de explosie zich herhalen. Er bestaan veel verschillende soorten cataclysmische veranderlijke sterren, afhankelijk van de helderheidtoename, (al dan niet) herhalingen en soorten sterren waar het dubbelster systeem uit bestaat. Ze zijn onder te verdelen in novae, recurrente novae en dwergnovae. Novae hebben de grootste helderheidstoename met 7 tot 16 magnitudes. Ze herhalen zich soms. Recurrente novae herhalen zich vaker en sneller. Dwergnovae hebben een kleinere helderheidstoename (2 tot 6 magnitudes) en herhalen zich nog sneller met min of meer regelmatige tussenpozen. Last but not least: de supernovae. Deze cataclysmische veranderlijke sterren hebben een ander proces ten grondslag: door gebrek aan lichte elementen stopt het kernfusieproces binnenin de ster, waardoor deze instort. Hier komt zoveel energie bij vrij dat de buitendelen van de ster weggeblazen worden en de ster maar liefst 100 miljoen maal (20 magnitudes) in helderheid toe kan nemen. Sterren ondergaan niet meerdere supernova explosies. Eclipsveranderlijken. Dit zijn dubbelster systemen, waarbij de ene ster de andere af en toe (gedeeltelijk) verduistert vanaf de aarde gezien. Op zo’n moment neemt de helderheid van het geheel daardoor af. Na een bepaalde vaste tijd herhaalt dit zich. Dit kan enkele dagen duren, maar ook vele jaren. Bijbehorende links: Wikipedia - Veranderlijke ster - Informatie over veranderlijke sterren De bekende veranderlijke ster SS Cygnus bij verschillende helderheden Waar bevinden ze zich? De meeste soorten veranderlijke sterren zijn objecten die behoren tot de galactische deepsky objecten. Dat zijn objecten binnen onze eigen melkweg. Ze bevinden zich weliswaar net zoveel in andere sterrenstelsels, maar zijn te zwak om met een amateur sterrenkijker zichtbaar te zijn. Aangezien deze veranderlijke sterren alleen zichtbaar zijn in de melkweg zijn de meeste veranderlijke sterren te vinden langs de lichtende band van de melkweg. Maar net als gewone sterren zijn veranderlijke sterren ook in andere richtingen veel te zien. De enige uitzondering vormen de supernovae. Deze sterexplosies zijn namelijk zo ongelooflijk helder dat ze met een grote sterrenkijker al zichtbaar zijn in andere sterrenstelsels. Supernovae zijn ook enorm zeldzaam. Daardoor zijn ze in ieder sterrenstelsel (ook onze eigen melkweg) maar zeer zelden te zien. De laatste supernova die gezien is in onze melkweg, nam plaats in 1572. Deze ster was toen enkele weken zelfs overdag zichtbaar. Er zijn echter zoveel sterrenstelsels dat we daar geregeld supernovae kunnen zien. Hoe zien ze eruit? De enige wijze waarop veranderlijke sterren verschillen van normale sterren is in hun veranderende helderheid. De uitdagingen van het waarnemen van veranderlijke sterren liggen in het volgen van deze helderheidsveranderingen en af en toe verrast worden door een plotselinge uitbarsting van zo’n ster. De helderheidsveranderingen kun je waarnemen door geregeld de helderheid van de ster te schatten. Dit doe je door de helderheid te vergelijken met de helderheid van sterren die in de buurt staan. Dit kan met behulp van speciale opzoekkaarten die te vinden zijn op de website van de AAVSO. Hoe dit verder in zijn gang gaat is te lezen in de rubriek waarnemen. Met een aantal schattingen valt een mooie grafiek te maken van hoe de helderheid van de ster in de loop van de tijd verandert. Als je voldoende ervaring hierin hebt gekregen kun je overwegen deze waarnemingen te laten opnemen in het wereldwijde wetenschappelijke archief van deze schattingen. Dit kan via de verenigingen voor veranderlijke sterren in Nederland of België. Veel veranderlijke sterren zijn nog zichtbaar als ze op hun zwakst zijn. Deze sterren kunnen dus altijd waargenomen worden. Er zijn echter ook veel van deze sterren die alleen tijdens een uitbarsting zichtbaar zijn. En aangezien sommige uitbarstingen maar eenmalig zijn zul je zo’n ster na het uitdoven dus nooit meer terug kunnen zien. De meeste veranderlijke sterren zijn nauwe dubbelster systemen, maar de afzonderlijke sterren zijn met geen enkele sterrenkijker zichtbaar. Daarvoor staan ze te dicht bij elkaar. Dat het dubbelsterren zijn kan door hun gedrag en eigenschappen aangetoond worden. Veranderlijke sterren zien er met het blote oog, verrekijker of sterrenkijker niet anders uit. Wel zie je er met een sterrenkijker meer of zie je ze beter. Uitzonderingen zijn weer de supernovae. Voor supernovae is over het algemeen een vrij grote sterrenkijker nodig. Supernovae die in kleinere sterrenkijkers zichtbaar zijn (15cm en kleiner) zijn zeer zeldzaam. Supernovae zijn erg mooi om te bekijken door de mooie compositie: een sterrenstelsel met daarin een ster, soms zo helder als het sterrenstelsel zelf. Verder is het een mooie beleving dat je dan met je eigen ogen een enkele ster ziet die duizenden malen verder weg staat dan alle andere sterren die je kunt zien. Het gebruik van een deepsky filter geeft helaas geen verbetering bij het waarnemen van veranderlijke sterren. Welke als eerste bekijken? Een serie helderheidsschattingen van SS Cygnus Met het blote oog is al een aantal prachtige veranderlijke sterren zichtbaar. De bekendste hiervan zijn Algol en Mira. Algol is een eclipsveranderlijke ster. Deze ster verandert iedere 3 dagen van helderheid. Tijdens zijn minumum is Algol ongeveer 3 maal zwakker. Het zwakker worden duurt ongeveer 5 uur. Je kunt deze ster dus soms tijdens een nacht zwakker of helderder zien worden. Dat Algol in helderheid kan variëren is al duizenden jaren bekend. De naam Algol betekent ''Het hoofd van de Duivel''. Wanneer Algol een minimum heeft is op deze website te bepalen. Mira is een pulserende veranderlijke ster. De groep van Mira-sterren zijn naar deze ster vernoemd. Mira is een ster met een helderheidverloop van 332 dagen. Het grootste deel hiervan is hij met magnitude 10 zelfs onzichtbaar met een verrekijker, maar tijdens zijn maximum van magnitude 2 is de ster zo helder als de poolster en dus makkelijk met het blote oog te zien. Met een verrekijker of sterrenkijker zijn ontelbare hoeveelheden veranderlijke sterren te bekijken. Voor het bekijken van deepsky objecten bestaan diverse objecten lijsten met daarin verschillende soorten objecten. Veranderlijke sterren komen echter niet in deze lijsten voor. Voor deze objecten bestaan er aparte lijsten. Deze worden door verschillende verenigingen geleverd. Bijvoorbeeld de lijsten van de Nederlandse Werkgroep Veranderlijke Sterren, de Belgische Werkgroep Veranderlijke Sterren en die van de AAVSO. Supernovae zijn geheel onverwacht zichtbaar. Op deze website staat altijd een overzicht van huidige supernovae. Aangezien uitbarstingen van veranderlijke sterren moeilijk te voorspellen zijn kun je lid worden van de Sterrenkunde-Waarschuwing email dienst. Je krijgt dan automatisch een mailtje toegestuurd als er een spectaculaire nova of supernova plaatsvindt.

Tekst geschreven door Jeffrey Bout, tenzij anders vermeld. Tekst mag alleen gekopieerd worden met toestemming van de auteur.