Visuele Deepsky Sterrenkunde in Nederland en België Kijk ook eens op www.sterrenkunde.nl Home Deepsky objecten > Sterren > Dubbelsterren > Veranderlijke sterren > Open sterrenhopen > Bolvormige sterrenhopen > Emissienevels > Reflectienevels > Donkere nevels > Planetaire nevels > Supernova restanten > Sterrenstelsels > Actieve sterrenstelsels Hulpmiddelen Technieken Artikelen Organisatie Contact Interne links zijn groen Externe links zijn oranje Bolvormige sterrenhopen M13 in Hercules door een 20cm sterrenkijker Getekend door Jere Kahanpää Wat zijn dat? Bolvormige sterrenhopen zijn verzamelingen sterren bestaande uit tienduizenden tot enkele honderdduizenden sterren. Het zijn zeer oude objecten die al miljarden jaren hebben kunnen bestaan. Het zijn stabiele systemen waar weinig aan verandert. Doordat bolvormige sterrenhopen uit zoveel sterren bestaan ontsnappen sterren er niet zo snel uit. Door de grote zwaartekracht van al die sterren zal een naar buiten toe bewegende ster weer terug de bolvormige sterrenhoop in getrokken worden. Hoewel een bolvormige sterrenhoop er op foto’s uitziet als een zeer compact object waar alle sterren dicht op elkaar gepakt zitten, zit er toch nog een hele hoop lege ruimte tussen de sterren. De sterren bewegen daardoor wel veel door elkaar heen, maar botsen amper. Waar bevinden ze zich? Bolvormige sterrenhopen zijn objecten die behoren tot de galactische deepsky objecten. Dat zijn objecten binnen onze eigen melkweg. Eigenlijk is dit niet helemaal correct. Bolvormige sterrenhopen bevinden zich namelijk niet alleen in de schijf van de melkweg, maar ook veel daar buiten. Ze trekken zich niet zoveel aan van de schijfvorm van de melkweg en cirkelen kris-kras rondom en dwars door de melkweg. Wel wordt het aantal bolvormige sterrenhopen groter naarmate je dichter bij het centrum van de melkweg komt. De kans dat je er een tegenkomt nabij het centrum van de melkweg is bijvoorbeeld 300 keer zo groot als de kans dat je er in de buurt van de zon een tegenkomt. Als we daarom naar de sterrenhemel kijken, zien we overal om ons heen bolvormige sterrenhopen. Als we echter in de richting van het centrum van de melkweg kijken, zien we er veel meer. In totaal zijn er ongeveer 120 bolvormige sterrenhopen bekend. De dichtstbijzijnde bolvormige sterrenhopen bevinden op zo’n 6500 lichtjaar. Dat is al behoorlijk ver weg, maar de verste bolvormige sterrenhopen staan op 200.000 lichtjaar afstand. Dat is verder weg dan de Magelhaense wolken (2 kleine sterrenstelsels die rondom onze melkweg cirkelen). M22 door een 11cm sterrenkijker getekend door Iiro Sairanen Hoe zien ze eruit? Bolvormige sterrenhopen hebben altijd in hun centrum zoveel sterren staan dat de losse sterren daar niet meer te onderscheiden zijn. Meer naar buiten toe zijn losse sterren vaak wel zichtbaar. Met het blote oog is vanuit Nederland en België slechts een bolvormige sterrenhoop zichtbaar bij een mooie donkere nacht. Dit is M 13 in het sterrenbeeld Hercules. M 13 is dan zichtbaar als een zeer zwak, klein puntje aan de hemel. Met een verrekijker zijn al veel meer bolvormige sterrenhopen zichtbaar, alleen meer dan vage vlekjes die richting centrum wat helderder worden wordt het niet... Met sterrenkijkers wordt pas zichtbaar wat een juweeltjes van deepsky objecten bolvormige sterrenhopen kunnen zijn. Hierbij gaat het vooral om het kunnen zien van losse sterren. Met een beginners sterrenkijker wil dit echter niet altijd lukken: met een 6cm lenzenkijker zeker niet, maar met een 11,5cm spiegelkijker heel soms wel. Door grotere sterrenkijkers zijn veel meer bolvormige sterrenhopen op te lossen in losse sterren en worden de mooiste (zoals M 13, M 3 en M 5) echt spectaculair! Het gebruik van een deepsky filter geeft over het algemeen geen verbetering bij het waarnemen van bolvormige sterrenhopen. Alleen een breedband deepsky filter kan soms een kleine verbetering veroorzaken: de buitenste regionen kunnen misschien iets beter zichtbaar worden. Zo op het eerste gezicht lijken bolvormige sterrenhopen veel op elkaar. Nu is dat wel zo, maar er zijn toch zeker verschillen. In het volgende lijstje staat wat er allemaal aan een bolvormige sterrenhoop te zien valt. Al deze kenmerken kunnen bij verschillende bolvormige sterrenhopen anders zijn. Totale helderheid. Sommige bolvormige sterrenhopen zijn erg helder, anderen kunnen erg zwak zijn. Dit komt doordat de afstand tot iedere bolvormige sterrenhoop anders is en het aantal sterren ook verschilt. Totale grootte (de schijnbare diameter). Bolvormige sterrenhopen die dichtbij staan zijn vaak veel groter. Bij een vergroting van 75x zijn deze bolvormige sterrenhopen zichtbaar als een grote schijf. Er zijn ook bolvormige sterrenhopen die veel kleiner zijn en verder weg staan. Bij 200x zijn deze nog zichtbaar als een klein vlekje. Helderheid van de kern. Er zijn bolvormige sterrenhopen die een heldere kern hebben en flink in helderheid afnemen naar buiten toe. Andere bolvormige sterrenhopen hebben geen heldere kern en hebben een bijna egale helderheid. Voor dit helderheidverloop is een speciale schaal bedacht, de zogenaamde “Shapley-Sawyer” klassen. Deze schaal loopt van 1 t/m 12. De bolvormige sterrenhopen met de helderste kernen zijn van klasse 1 en bolvormige sterrenhopen die helemaal geen heldere kern hebben zijn van klasse 12. Vorm van de kern. De meeste bolvormige sterrenhopen hebben een rond uiterlijk. Er zijn echter een paar bolvormige sterrenhopen waar de kern een ovale vorm heeft of iets “uit het midden” zit. Zichtbaar zijn van losse sterren. Bij dichtbij staande bolvormige sterrenhopen zijn vaak al wat losse sterren zichtbaar. Deze sterren zijn dan het makkelijkst zichtbaar aan de buitenkant, maar soms ook meer naar het midden toe. We zeggen dan dat de bolvormige sterrenhoop “opgelost kan worden in losse sterren”. Eigenlijk zijn de losse sterren het mooist wat je aan een bolvormige sterrenhoop kan zien. Veel zwakke bolvormige sterrenhopen staan jammer genoeg zo ver weg dat er geen losse sterren te zien zijn. Zelfs niet in een grotere telescoop. Patroontjes in de zichtbare sterren. Bij een aantal bolvormige sterrenhopen zijn de losse sterren zo goed zichtbaar dat je kunt zien dat er wat sterren in lijntjes staan. De sterren lijken dan als parelkettingen vanuit de bolvormige sterrenhoop naar buiten te lopen. Men noemt dit ook wel de spinnenpoten van een bolvormige sterrenhoop. Om dit te kunnen zien heb weer een wat grotere telescoop nodig. Omgeving. Naast de bolvormige sterrenhoop zelf kan de omgeving ervan ook veel verschillen. Wanneer een bolvormige sterrenhoop dicht bij de melkweg staat, zijn er veel sterren van de melkweg rondom de bolvormige sterrenhoop te zien. En soms staan er toevallig een paar heldere sterren naast de bolvormige sterrenhoop. Welke als eerste bekijken? Voor het bekijken van deepsky objecten bestaan diverse objecten lijsten met daarin verschillende soorten objecten. Bolvormige sterrenhopen zijn ook in die lijsten opgenomen. De Messier catalogus bevat 29 bolvormige sterrenhopen. Met deze objecten zou je eens kunnen beginnen. De Caldwell lijst bevat 4 bolvormige sterrenhopen, maar die zijn alle 4 vrij moeilijk zichtbaar. Op deze pagina zijn lijsten te vinden van andere moeilijke bolvormige sterrenhopen, zichtbaar door een grote sterrenkijker. Interessant is vooral de de lijst van zichtbare extra-galactische bolvorimge sterrenhopen. Dit zijn objecten in andere sterrenstelsels die met sterrenkijkers vanaf 20cm zichtbaar zijn.

Tekst geschreven door Jeffrey Bout, tenzij anders vermeld. Tekst mag alleen gekopieerd worden met toestemming van de auteur.